Alle Marktkramen in Noardeast-Fryslân, Friesland

Gemeente Dongeradeel

Dongeradeel (Fries: Dongeradiel) is een gemeente in de Nederlandse provincie Friesland.

Dongeradeel is gelegen in het noordoosten van de provincie met als hoofdplaats Dokkum, de noordelijkste stad van de Friese elf steden.

Kollumerland en Nieuwkruisland of officieel afgekort Kollumerland c.a. (Fries: Kollumerlân), (Gronings: Köllemerlaand) is een gemeente in het noordoosten van de Nederlandse provincie Friesland.

Ontstaan

De huidige gemeente Dongeradeel is na een gemeentelijke herindeling in 1984 ontstaan door het samenvoegen van de gemeenten Dokkum, Westdongeradeel en Oostdongeradeel. In de volksmond wordt de gemeente nog steeds in het meervoud aangeduid als 'de Dongeradelen'. Het wapen van de gemeente Dongeradeel is een samenvoeging van de wapens van de drie opgeheven gemeenten. De twee stromen stellen de riviertjes Peazens en Ee voor, die in Dokkum samenkomen.

Taal

Kollumerland is de enige Friese gemeente waar behalve Fries ook Gronings wordt gesproken. Dwars door de gemeente loopt de Gronings-Friese taalgrens. In het westelijke deel van de gemeente (het vroegere Oostbroeksterland) wordt Fries gesproken, de dialecten in het oostelijk deel (het eigenlijke Kollumerland) worden ook wel het Kollumerlands genoemd en tot het Nedersaksische dialect Westerkwartiers gerekend. De dorpen waar het Kollumerlands nog gesproken wordt zijn: Burum, Munnekezijl, Warfstermolen en Kollumerpomp. Het dialect in dit laatste dorp, het Kollumerpompsters wordt als een aparte tak gezien van het Westerkwartiers, hoewel de verschillen met het Kollumerlands in de loop der tijd minimaal zijn geworden. Omdat het Kollumerlands ook veel invloeden vanuit het Fries heeft, kan de taal ook deels als Fries dialect worden gezien, waardoor het als een brug wordt gezien tussen het Fries en het Nedersaksisch. In de hoofdplaats Kollum spreekt men een eigen dialect, het zogenaamde Kollumers. Dit is een variant van het Stadsfries.

Ambtelijke fusie

Op 1 januari 2015 zijn de ambtelijke organisaties van Dongeradeel, Dantumadeel, Ferwerderadeel en Kollumerland C.A. samen één gemeenschappelijke regeling in Noordoost-Friesland gaan vormen. Voor 1 april 2016 zal de samenvoeging worden geëvalueerd waarna het besluit kan worden genomen voor een bestuurlijke fusie (herindeling).

Kernen

De gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland telt twaalf officiële kernen. De Nederlandse namen zijn de officiële. De plaatsnaamborden in het oostelijk Nedersaksisch taalgebied zijn eentalig Nederlands, de Friese namen worden hier niet gebruikt. Behalve in Kollumerpomp, waar de Friese naam De Pomp ook de bijnaam van het dorp is.

Historie

De gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland bestond ongeveer 750 na Chr. slechts uit een kleine nederzetting, Colheim, later ook wel de Kollumerterp, geheten. In de loop van de volgende eeuwen is het grondgebied van de gemeente door landaanwinningen en bedijkingen sterk toegenomen. Tot en met de 14e eeuw was het gebied onderdeel van de gemeente Dantumadeel. Daarna ontstonden twee grietenijen: Oostbroeksterland, ten westen van Dantumadeel en Kollumerland, rondom de plaats Kollum. In 1443 voegden beide grietenijen zich bij de provincie Groningen. De regio was destijds verwikkeld in de strijd tussen de Schieringers en de Vetkopers, de zogenaamde partijschappen.

In 1497 nam Albrecht van Saksen het bewind in Friesland over en verbrak de verhoudingen met Groningen. De vernederde vetkopers kwamen hierdoor in opstand en zochten hun heil bij de Geldersen. Kollumerland sloot zich tussen 1515 en 1523 aan bij de Geldersen, waarna het weer terugkeerde bij Friesland. Het nieuw ingepolderde gebied Nieuw Kruisland, ten noordoosten van Kollum (de dorpen Kollumerpomp, Munnekezijl en Warfstermolen), werd aanvankelijk als een zelfstandige grietenij bestuurd. Rond 1578 werd Nieuwkruisland bij Kollumerland gevoegd en was er voor het eerst sprake van Kollumerland en Nieuwkruisland

In de periode 1811 - 1816 werd Kollumerland verdeeld in drie gemeenten: Kollum, Burum en Westergeest/Oudwoude. Deze in 1816 opgeheven verdeling leeft nog voort in de kadastrale benaming van de diverse gemeentedelen.

Door de plaatsing van de laatste caisson is in 1969 de afsluiting van de Lauwerszee een feit geworden. Hierdoor is een boezemmeer ontstaan: het Lauwersmeer, met een oppervlakte van 2200ha. De gemeente Kollumerland werd vergroot met 2700 ha. en heeft thans een oppervlakte van 11.635 ha. Het achtervoegsel c.a. (cum annexis, met bijbehoren) is sindsdien bijzonder van toepassing.

Landschap

Het grondgebied van de gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland is 11.635 ha. groot, waarvan 620 ha. water. Het bestaat uit een gevarieerd landschap waar de grens tussen klei- en zandgronden vrijwel dwars doorheen loopt. Aan de westkant van de gemeente ligt Leeuwarden, in het oosten ligt Groningen en in het noorden ligt Dokkum.

In het noorden van de Gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland ligt een gedeelte (ongeveer 2700 ha) van het Lauwersmeergebied. Dit is een prachtig beschermd natuurgebied, Nationaal Park Lauwersmeer. Tot voor kort nog onder de invloed van de zee, maar toen in 1969 de sluizen in gebruik werden genomen was het Lauwersmeer een feit. Aan de slenken, die door het noorden van de gemeente heen lopen is te zien, dat de Lauwerszee veel invloed heeft gehad op het landschap. Meer naar het zuiden toe ligt Kollum. Kollum ligt op de grens van het open weidegebied en de Friese Wouden. Hier gaat het landschap over van kleipoldergebied, dat in de loop der eeuwen is onttrokken uit de zee, naar een meer gesloten elzensingellandschap in het zuidwestelijke deel. Het betreft hier elzen die de percelen omringen. Dit is een kavelstructuur met op de perceelgrenzen een elzenbegroeiing. Een goed voorbeeld hiervan is het streekje It Paradyske ten zuiden van Kollum. In het elzensingellandschap vindt men onder meer een 46 ha. groot bos te Veenklooster. Dit ligt in de Friese Wouden. In noord-noordoostelijke richting gaat het landschap over in het kleipoldergebied, dat in de loop der eeuwen is onttrokken aan de zee. Deze grond is, in tegenstelling tot de grond van de Wouden, zeer vruchtbaar. De vele slenken, zoals de Zijlsterried en de Pompsterried, herinneren nog aan de Lauwerszee van waar de slenken uitlopers zijn. Deze variatie in landschap geeft de gemeente een geheel eigen karakter in Noordoost Friesland.